Сам хорхой шиг бэртэгнэж хийлгэдэг аймшигт тариа? ‘Бүсэлхийн хатгалт’-ын тухай буруу ойлголт ба бодит үнэн

Телевизийн олон ангит кинон дээр эмч яаралтайгаар "Хурдлаарай, тархи нугасны шингэний шинжилгээ (бүсэлхийн хатгалт)-нд бэлдээрэй!" гэж хашхирах дүр зургийг та нэг бус удаа харсан байх. Өвчтөн өндөр халуурч, толгой нь тэсэхийн аргагүй өвдөж, эмнэлгийн ажилтнууд сандран гүйлдэнэ. Түр зуурын дараа, өвчтөн орон дээр нуруугаа аль болох бөхийлгөсөн ‘сам хорхойн байрлал’-ыг авч, эмч урт, нарийхан зүүг өвчтөний нуруунд хатгана. Харахад л бие арзайж, ‘Хэрэв нугасны мэдрэлийг андуураад гэмтээчихвэл яана аа?’ гэсэн айдас өөрийн эрхгүй төрдөг мөч билээ.

‘Бүсэлхийн хатгалт (Lumbar Puncture)’ буюу ‘тархи нугасны шингэний шинжилгээ’ гэж нэрлэгддэг энэхүү ажилбар нь олон хүний хувьд айдас хүйдсийн эх үүсвэр болдог. Нуруунд шууд зүү хатгана гэдэг үйлдэл нь өөрөө айдас төрүүлдэгтэй холбоотой. Гэвч бүсэлхийн хатгалт нь бидний биеийн хамгийн чухал төв удирдлагын газар болох тархи, нугасны эрүүл мэндийн байдлыг шууд харах боломжийг олгодог маш чухал бөгөөд мэдээллээр баялаг шинжилгээ юм. Энэ нь зарим тохиолдолд үнэн зөв оношлогоо хийснээр өвчтөний амийг аврах шийдвэрлэх сэжүүр болдог.

Өнөөдөр бид олон хүний буруугаар ойлгож, айдаг бүсэлхийн хатгалтын зорилгоос эхлээд үйл явц, хамгийн их сонирхдог өвдөлт, гаж нөлөөний талаарх бүх буруу ойлголт, бодит үнэнийг дэлгэрэнгүй тайлбарлах болно.

Тархи ба нугасаар урсдаг амин чухал шингэнийг яагаад соруулж авдаг вэ?

Бүсэлхийн хатгалт яагаад шаардлагатайг ойлгохын тулд эхлээд бидний мэдрэлийн системээр урсдаг тунгалаг шингэн болох ‘Тархи нугасны шингэн (Cerebrospinal Fluid, CSF)’-ийн талаар мэдэх хэрэгтэй. Бидний тархи, нугас нь гавлын яс болон нурууны ясанд аюулгүй хамгаалагдсан байдаг. Харин тэрхүү доторх хоосон зай нь тархи нугасны шингэн хэмээх тунгалаг шингэнээр дүүрэн байдаг.

Тархи нугасны шингэн нь бидний биеийн ‘амин гол’ лугаа адил юм.

Хамгаалах үүрэг: Гаднын цохилтоос тархи, нугасыг хамгаалах зөөлөвч болдог.
Тэжээл өгөх ба бохирдлыг зайлуулах: Тархины эсүүдэд тэжээлийн бодис хүргэж, бохирдлыг зөөвөрлөх чухал бодисын солилцооны үүргийг гүйцэтгэдэг.
Даралтыг тогтворжуулах: Тархины дотоод даралт (тархины даралт)-ыг тогтмол байлгаж, тархины үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахад тусалдаг.

Хамгийн гол нь, энэхүү тархи нугасны шингэн нь тархи ба нугасны эрүүл мэндийн байдлыг тусгадаг ‘толь’ гэдэгт оршино. Тархи, нугасанд үрэвсэл, цус алдалт, эсвэл хорт хавдрын эс үүсэхэд тархи нугасны шингэний найрлага, даралт, өнгөнд нарийн өөрчлөлт гардаг. Бүсэлхийн хатгалт нь яг энэ тархи нугасны шингэнийг шууд авч шинжилснээр, MRI эсвэл CT зэрэг дүрс оношилгоогоор мэдэх боломжгүй өвчний мэдээллийг олж авдаг маш нарийн оношилгооны арга юм.

Бүсэлхийн хатгалтыг голчлон дараах зорилгоор хийдэг:

1. Оношилгооны зорилго (Хамгийн түгээмэл):

Тархины менингит/энцефалитын оношлогоо: Вирус, нян тархи, нугасыг бүрхсэн тархины бүрхэвчид нэвтэрвэл тархи нугасны шингэн дэх цагаан эсийн тоо, уургийн хэмжээ өөрчлөгддөг. Бүсэлхийн хатгалт нь менингитийг батлах хамгийн найдвартай арга юм.
Тархины цус алдалтыг батлах: CT шинжилгээгээр сайн харагдахгүй байгаа аалж бүрхэвчийн доорх бага хэмжээний цус алдалтыг сэжиглэсэн үед тархи нугасны шингэнд цус холилдсон эсэхийг шалгаж оношлох боломжтой.
Мэдрэлийн системийн өвчний оношлогоо: Олон голомтот хатуурал, Гийен-Баррегийн хам шинж зэрэг аутоиммун мэдрэлийн өвчин, эсвэл хорт хавдрын эс тархинд үсэрхийлсэн эсэхийг оношлоход шийдвэрлэх сэжүүр болдог.
Тархины даралтыг хэмжих: Шалтгаан тодорхойгүй тархины даралт ихсэх, хэвийн даралтат усан тархижилт зэрэг өвчний үед тархины даралтыг шууд хэмжиж оношлох, мөн тархи нугасны шингэнийг тодорхой хэмжээгээр авч шинж тэмдэг сайжирч буй эсэхийг шалгадаг.

2. Эмчилгээний зорилго:

Нугасны мэдээ алдуулалт: Хагалгааны үед нугасны сувагт мэдээ алдуулах бодис тарьж, биеийн доод хэсгийг мэдээгүй болгоход ашигладаг (Бидний хэлж заншсанаар ‘ууцны тариа’).
Химийн болон бусад эмийг тарих: Цусны хорт хавдар (лейкеми) болон лимфома зэрэг өвчин төв мэдрэлийн системд нэвтэрсэн үед химийн эмийг тархи нугасны шингэний орон зайд шууд тарьж эмчилдэг.

Сам хорхойн байрлалаас зүү хатгах хүртэл: Бүсэлхийн хатгалтын бүх үйл явц

Бүсэлхийн хатгалт хэрхэн явагддаг вэ? Өвчтөний зүгээс ажилбарын өмнөх бүх үе шатыг алхам алхмаар дэлгэрэнгүй харцгаая.

1-р алхам: Бэлтгэл үе Ажилбарын өмнө эмчээс ажилбарын зорилго, явц, гарч болзошгүй хүндрэлийн талаар хангалттай тайлбар сонсож, зөвшөөрлийн хуудсанд гарын үсэг зурна. Ажилбарын үеэр шээс хүрч болзошгүй тул урьдчилан ариун цэврийн өрөө орох нь зүйтэй.

2-р алхам: Сам хорхойн байрлал авах Ажилбарын амжилтыг тодорхойлох хамгийн чухал үе шат. Өвчтөн орон дээр хажуу тийшээ харж хэвтээд, өвдгөө аль болох цээж рүүгээ татаж, толгойгоо бөхийлгөн хүйсээ харах байрлал буюу ‘сам хорхойн байрлал’-ыг авна. Ийнхүү нуруугаа дугуйруулан бөхийлгөхөд нурууны нугалам хоорондын зай хамгийн ихээр нээгдэж, зүү аюулгүй орох замыг бий болгодог.

3-р алхам: Ариутгал ба хэсгийн мэдээ алдуулалт Эмнэлгийн ажилтан хатгалт хийх нурууны хэсгийг улаан ариутгалын бодисоор сайтар арчиж халдвараас сэргийлнэ. Дараа нь маш нарийн зүүгээр арьсанд хэсгийн мэдээ алдуулах тариа хийнэ. Энэ үед "Жаахан хатгаад өвдөнө шүү" гэж хэлэхийг сонсох бөгөөд арьс бага зэрэг төмбийн, хөндүүрлэх мэдрэмж төрөх ч энэ мэдээ алдуулалтын ачаар дараагийн үйл явцын өвдөлт эрс багасдаг.

4-р алхам: Хатгалтын зүүг оруулах ба тархи нугасны шингэнийг авах Мэдээ алдааг баталгаажуулсны дараа эмч нугалам хоорондын зайг гараараа нарийн тэмтэрч, ‘хатгалтын зүү’ хэмээх тусгай зүүг аажмаар оруулна. Энэ үед өвчтөнд зүү орж буй мэдрэмж, хөндүүрлэх дархдас төрж болох ч хэсгийн мэдээ алдуулалтын улмаас хурц өвдөлт бараг мэдрэгдэхгүй.

Энд хамгийн чухал аюулгүй байдлын цэг! Олон хүн нугасны мэдрэлийг хатгаж гэмтээх вий гэж санаа зовдог. Гэвч насанд хүрсэн хүний бүдүүн нугасны мэдрэлийн багц (нугас) нь ихэвчлэн бүсэлхийн нэг ба хоёрдугаар нугалам (L1-L2)-ын түвшинд дуусдаг. Бүсэлхийн хатгалтыг түүнээс хамаагүй доор, өөрөөр хэлбэл нугас байхгүй гурав ба дөрөв (L3-L4) эсвэл дөрөв ба тав (L4-L5) дугаар нугалам хоорондын ‘аюулгүй бүс’-эд хийдэг. Энэ орон зайд тархи нугасны шингэн дотор зүгээр л адууны сүүл шиг сагсайсан мэдрэлийн ширхгүүд хөвж байдаг тул, зүү ороход мэдрэлийн ширхгүүд өөрсдөө зайлж өгдөг тул гэмтэх эрсдэл бараг байхгүй. Энэ нь яг л усаар дүүрэн саванд хөвж буй гоймонгийн ширхгүүдээс зайлсхийж ус авахтай адил юм.

Зүү зөв байрлалд хүрэхэд зүүний үзүүрээс тунгалаг шингэн усны дусал мэт нэг нэгээрээ ‘тог, тог’ хийн дусална. Энэхүү тархи нугасны шингэнийг 3-4 жижиг шинжилгээний хуруу шилэнд ойролцоогоор 10-15 мл хэмжээтэй авна.

5-р алхам: Зүүг авах ба дуусгах Тархи нугасны шингэнийг авч дуусмагц зүүг авч, ажилбар хийсэн хэсгийг ариутгасны дараа жижиг наалт нааж дуусгана. Нийт ажилбарын хугацаа ихэвчлэн 10-30 минут орчим үргэлжилдэг.

Ажилбарын дараа ‘толгой צгарах мэт өвддөг’ шалтгаан ба арчилгаа

Бүсэлхийн хатгалтын дараах арчилгаанд хамгийн чухал бөгөөд өвчтөнүүдийн хамгийн их зовуурилдаг зүйл бол ‘Бүсэлхийн хатгалтын дараах толгойн өвдөлт (Post-dural puncture headache, PDPH)’ юм.

Толгойн өвдөлтийн онцлог: Энэхүү толгойн өвдөлт нь маш онцлог шинжтэй. Хэвтэж байхад зүгээр боловч, суух эсвэл босоход л толгой тасрах мэт өвдөж, дотор муухайрах шинж дагалддаг. Харин эргээд хэвтэхэд шинж тэмдэг хурдан арилдаг.
Толгойн өвдөлтийн шалтгаан: Зүү нь тархи нугасны шингэнийг бүрхсэн ‘хатуу бүрхэвч’ хэмээх мембраныг нэвтэлж өнгөрсөн тул, ажилбарын дараа тэрхүү жижиг нүхээр тархи нугасны шингэн бага багаар шүүрэн гарч болзошгүй. Тархи нугасны шингэн бага хэмжээгээр алдагдахад тархины дотоод даралт буурч, тархи доош бага зэрэг шилжиж, энэ үед тархины эргэн тойрон дахь өвдөлтөд мэдрэмтгий судас, бүтцүүд татагдсанаар толгойн өвдөлт үүсдэг.

Ажилбарын дараах арчилгаа (Толгойн өвдөлтөөс сэргийлэх ба намдаах):

Хангалттай удаан хэвтэх: Ажилбарын дараа хамгийн багадаа 4-6 цаг дэр дэрэлгүйгээр дээшээ харж хэвтэх нь хамгийн чухал. Энэ нь тархи нугасны шингэн шүүрэн гарахаас сэргийлж, зүүний нүх байгалийн жамаар битүүрэхэд тусалдаг.
Шингэн сайн уух: Ус, жүүс, эрдэст ундаа зэрэг шингэнийг ердийнхөөс илүү их ууж, бие махбодыг тархи нугасны шингэнийг хурдан нөхөн төлжүүлэхэд туслах нь зүйтэй. Ялангуяа кофейн агуулсан ундаа (кофе, кола гэх мэт) нь тархины судсыг агшааж, толгойн өвдөлтийг намдаахад тустай байж болно.
Тайван байх: Ажилбар хийсэн өдөр хэт их ачаалал авахаас зайлсхийж, аль болох тайван амрах хэрэгтэй.

Толгойн өвдөлт үргэлжилбэл: Ихэнх толгойн өвдөлт 1-2 хоногийн дотор сайжирдаг ч, хэрэв хэдэн өдөр өнгөрсөн ч толгой хэт их өвдөж, өдөр тутмын амьдралд хүндрэлтэй байвал заавал эмнэлгийн ажилтанд мэдэгдэх хэрэгтэй. Ийм тохиолдолд ‘Эпидураль цусны нөхөөс (Epidural Blood Patch)’ гэх ажилбараар үр дүнтэй эмчилж болдог. Энэ нь өвчтөний өөрийнх нь цуснаас бага хэмжээгээр авч, тархи нугасны шингэн гоожиж буй хэсгийн гадна талд тарьж, цусны бүлэгнэх шинж чанарыг ашиглан нүхийг ‘нөхөөс’ хийх мэт бөглөдөг аюулгүй бөгөөд үр дүнтэй эмчилгээний арга юм.

Бүсэлхийн хатгалт нь өвчтөнд хүндрэл учруулж болзошгүй шинжилгээ болох нь ойлгомжтой. Гэвч бидний биеийн төв мэдрэлийн системээс илгээж буй нарийн дохиог олж илрүүлэн, тархины менингит зэрэг яаралтай тусламж шаардлагатай өвчнийг эрт оношилж, хүний амийг аврахад зайлшгүй шаардлагатай үйл явц юм. Ажилбарын талаарх айдас хүйдсээс илүүтэйгээр, үнэн зөв мэдээлэлд тулгуурлан түүний шаардлагатайг ойлгож, эмнэлгийн ажилтнуудад итгэн хамтран ажиллах нь хамгийн сайн үр дүнд хүрэх эхний алхам гэдгийг санаарай.

Поиск по этому блогу

Эрүүл Мэндийн Нууц